Kolegiata św. Piotra i Pawła oraz Narodzenia NMP, usytuowana w malowniczej Kruszwicy, to jedna z najwspanialszych perół architektury romańskiej w Polsce. Mimo upływu wieków, budowla ta zachowała niemal doskonały układ przestrzenny oraz bryłę, co czyni ją wyjątkowym obiektem wśród narodowych zabytków.
Warto zwrócić uwagę, że jedynie fasada zachodnia przeszła przebudowę w XVI wieku, natomiast wnętrze odznacza się surowością oraz prostotą form, będąc doskonałym przykładem autentycznej bazyliki romańskiej. Budowa kolegiaty miała miejsce w latach 1120–1140, co czyni ją nie tylko dziełem sztuki, ale także świadectwem historycznym tamtych czasów. Pierwotnie pełniła rolę siedziby biskupstwa, które około roku 1148 zostało przeniesione do Włocławka, co podkreśla jej znaczenie w kontekście duchowym regionu.
Architektura kolegiaty to trójnawowa, filarowa bazylika, zbudowana na planie krzyża łacińskiego, co dodatkowo podkreśla jej monumentalny charakter. Do jej budowy wykorzystano granit oraz piaskowiec, co nadaje jej trwałość i wyjątkowy urok. W obrębie struktury znajduje się pięć absyd o różnych rozmiarach oraz jedna imponująca wieża ceglana, która dodatkowo uatrakcyjnia widok na ten unikalny zabytek.
Historia i architektura
Kolegiata w Kruszwicy to wyjątkowy przykład architektury sakralnej, która z pewnością przyciąga uwagę ze względu na swoje unikalne cechy budowlane oraz bogatą historię. Jest to trójnawowa bazylika filarowa z transeptem, co oznacza, że jej wnętrze podzielone jest na trzy nawy przy pomocy filarów.
Wnętrze prezbiterium jest wyodrębnione i ma kwadratowy kształt, z jednoprzęsłowym zakończeniem w postaci półkolistej absydy. Po obu stronach tego obszaru ulokowane są prostokątne aneksy, które pochodzą z XII wieku, zamknięte również absydami. Na wschodniej ścianie transeptu można dostrzec dodatkowe absydy, które podkreślają przestronność budowli.
Od strony zachodniej pierwotnie wznosiła się dwuwieżowa fasada, w której przestrzeni pomiędzy wieżami mieściła się emporą. Zachodnia część kolegiaty była zaprojektowana w układzie dwuwieżowym z wieżami na przedłużeniu naw bocznych. W rezultacie przekształceń, które miały miejsce w XVI wieku, oryginalna forma kościoła została zniekształcona, a wieże obniżono do poziomu tylko nieco wyższego niż ściany naw bocznych. Dodatkowo, w centralnej osi budowli powstała jedna ceglana wieża.
W przyziemiu między wieżami znajduje się sklepione pomieszczenie, którego przeznaczenie jest trudne do ustalenia. Na poziomie piętra usytuowano empory, która została prawdopodobnie zrekonstruowana w XIX wieku. Empora ta jest otwarta na nawę główną, a w wieży północnej przylega do niej niewielka salka, której funkcje mogły się zmieniać na przestrzeni lat, w zależności od potrzeb obiektu.
W latach 1995-1998, w ramach prac archeologicznych, które były prowadzone przez M. Wiewiórę pod kierunkiem J. Chudziakowej, odkryto dwa odcinki fundamentowych ław przy absydach prezbiterium i południowego ramienia transeptu. Odcinki te są równoległe do istniejących fundamentów, ale nie są z nimi związane. Sugeruje to, że w trakcie budowy mogły nastąpić pewne zmiany w pierwotnych koncepcjach.
Obiekt jest murowany z ciosów piaskowcowych oraz eratyków, z czego około 60% stanowią granity i granodioryty. Piaskowce dominują w wyższych partiach, podczas gdy eratyki są używane w dolnych fragmentach budowli. Badania wykazały, że użyte piaskowce kwarcytowe pochodzą z kamieniołomów w rejonie Brzeźna koło Konina. Detale architektoniczne i rzeźbiarskie wykonane są z piaskowca oraz granitu vysokiej jakości.
Na ścianach absyd kaplic przyprezbiterialnych widoczne są starannie opracowane ciosy, natomiast sklepienie transeptu składa się z drobnych, nieobrobionych kamieni. Wśród zachowanych dekoracji rzeźbiarskich można znaleźć cztery portale. Dwa z nich, zamontowane w południowej ścianie nawy, są dwuskokowe i półkoliście zamknięte. Portal bliżej transeptu posiada archiwoltę o prostokątnym przekroju, ozdobioną głowicami kolumn z motywami uproszczonych liści.
Obramowanie portalu w płd. ramieniu transeptu nie jest osadzone w niszy, co może wskazywać na wcześniejsze obramowanie. W jego górnej części widnieje relief krzyża, a bazy kolumn zdobią szpony. Natomiast północny portal ma prostokątne ościeże z półkolistym tympanonem, co sugeruje, że pierwotnie pełnił rolę porta mortuorum.
Okna w ścianach kolegiaty zostały poszerzone w trakcie różnych remontów, z wyjątkiem tych w absydach kaplic przyprezbiterialnych i transeptu. Oprócz tego, wprowadzono dodatkowe okna w różnych okresach historycznych. Na szczególną uwagę zasługują XVII-wieczne marmurowe płyty, które nawiązują do początków świątyni oraz jej pierwszych biskupów. W północnym portalu wmurowano płytę nagrobną Zofii Oporowskiej, żony Jana Oporowskiego, starosty kruszwickiego, która zmarła w 1500 roku.
W 1945 roku, w czasie prac w absydach transeptu, natrafiono na dolne partie pierwotnych murowanych ołtarzy. Dodatkowo, na obramieniu arkad międzynawowych odsłonięto fragmenty polichromii o motywach geometrycznych oraz w alternacji kolorów: czerwonego, białego i niebieskiego.
Wspomniane badania z lat 1995-1998 jednoznacznie wykazały, że kolegiata nigdy nie była częścią większego kompleksu klasztornego, mimo że rozmieszczenie portali mogłoby sugerować taką możliwość.
Kalendarium
Historia budowy bazyliki kolegiackiej św. Piotra i Pawła w Kruszwicy to fascynujący proces, sięgający XII wieku. Poniżej przedstawiamy kluczowe wydarzenia w chronologicznym porządku:
- W 1120 roku rozpoczęto budowę kościoła, co stanowi ważny moment dla lokalnej architektury,
- około 1125 roku nastąpiła przerwa w budowie, po której podjęto decyzję o jej kontynuacji,
- w 1140 roku zakończono główne prace budowlane,
- w XII wieku bazylika zaczęła pełnić funkcję katedry, co podkreśliło jej znaczenie religijne,
- w XVI wieku nadbudowano ceglaną wieżę, której obecność wzbogaciła bryłę budynku,
- w XVII i XVIII wieku wnętrze kościoła zostało poddane barokizacji, co zmieniło jego pierwotny charakter,
- w latach 1856–1859 przeprowadzono restaurację kościoła według projektu architekta Hussnera, co niestety spowodowało zniszczenie charakteru romańskiej świątyni,
- w latach 1954–1956 usunięto pseudoromańsko-gotycką innowację, co pozwoliło przywrócić budynkowi jego pierwotny kształt.
Przypisy
- Kruszwicka kolegiata. [dostęp 13.09.2015 r.]
- M. Mrozek, 2015: Surowce skalne romańskiej kolegiaty w Kruszwicy, „Studia Lednickie” 8, s. 275–282.
- Polska niezwykła – Romański kościół kolegiacki w Kruszwicy. [dostęp 23.12.2012 r.]
Pozostałe obiekty w kategorii "Kościoły":
Kościół św. Teresy od Dzieciątka Jezus w Kruszwicy | Parafia św. Teresy od Dzieciątka Jezus w KruszwicyOceń: Bazylika kolegiacka św. Piotra i Pawła w Kruszwicy